สังคมที่ขับเคลื่อนโดยระบบตลาดทุนนิยมเสรีนั้น ฝากความหวังไว้กับผู้บริโภคในการคัดเลือกสิ่งที่ดีให้คงอยู่ในตลาด ผ่านการจ่ายเงินซื้อและสนับสนุนสินค้าและบริการที่ผลิตอย่างมีคุณภาพ ราคาเหมาะสม หรือที่นักเศรษฐศาสตร์คาดหวังว่า จะมีเพียง “ผู้ใช้ทรัพยากรให้มีประสิทธิภาพสูงสุด” เท่านั้นที่จะคงเหลืออยู่ในตลาด ทำให้ผู้ผลิตเหล่านั้นรอดอยู่ในตลาดและได้โอกาสจัดการทรัพยากรต่อไป แต่ผู้อยู่รอดในตลาดคือผู้ที่จัดสรรทรัพยากรอย่างมีประสิทธิภาพจริงหรือ ผู้บริโภคเลือกซื้อสินค้าที่เกิดจากการผลิตที่ดีหรือไม่? คือสิ่งที่ต้องค้นหาคำตอบ

ปัจจุบัน เจ้าของสินค้าพยายามสร้าง “แบรนด์” ของตนให้มีลักษณะน่าเชื่อถือ เป็นที่ไว้วางใจต่อผู้บริโภคจนผู้บริโภคอาจจะมองข้ามรายละเอียดปลีกย่อย แล้วเลือกซื้อหาสินค้าที่มีปัญหาการขูดรีดแรงงาน ทำลายสภาพแวดล้อม หรือละเมิดสิทธิมนุษยชน พูดง่ายๆ คนไม่ได้ซื้อสินค้าด้วย “ราคา” อย่างเดียว แต่เลือกเพราะความรู้สึกดีๆ ต่อ “แบรนด์” เหล่านั้นด้วย

สิ่งหนึ่งที่มีความสำคัญต่อการสร้าง “แบรนด์” คือความเป็นธรรมในระบบการผลิต การแลกเปลี่ยนสินค้า เพราะมีผู้ผลิตจำนวนมากสามารถผลิตสินค้าและให้บริการได้เหนือจากผู้ผลิตรายอื่น เนื่องจากได้ปิดบัง ซ่อนความฉ้อฉลไว้ใต้หน้ากากของผู้ผลิตที่ห่วงใยสังคมและรักษ์สิ่งแวดล้อม ปัญหาการขูดรีดผู้ผลิตรายย่อย การใช้แรงงานทาส และทำลายสภาพแวดล้อม เรื่อยไปจนถึงการผลิตที่เป็นอันตรายต่อผู้บริโภคจึงเป็นข้อมูลที่ถูกเก็บงำไว้ เพราะมีผลต่อการตัดสินใจของผู้บริโภค

การควบคุมทิศทางข้อมูลข่าวสารเกี่ยวกับ “แบรนด์” ของบรรษัทจึงมีความสำคัญยิ่งยวด จนต้องมีการลงทุนในการทำโฆษณาประชาสัมพันธ์มหาศาล จนเป็นที่ทราบกันว่าการสร้างเครือข่ายระหว่างบรรษัทกับสื่อมวลชนกระแสหลัก นักวิชาการ และนักคิด-นักเขียน เรื่อยไปจนถึงควบคุมทิศทางความเห็นของประชาชนในวงกว้างจึงกลายเป็นภารกิจสำคัญของบรรษัท

อุปสรรคในการรับรู้ข้อมูลข่าวสารของประชาชนคือ เมื่อมีผู้ให้ข้อมูลด้านลบเกี่ยวกับบรรษัทหรือการแสดงความรู้สึกไม่พอใจต่อแบรนด์ ทีมงานประชาสัมพันธ์จะพยายามติดต่อ กดดัน เพื่อให้มีการลบความเห็นเหล่านั้น ในลักษณะคุกคามความเป็นส่วนตัวของบุคคลเพื่อให้มีการเซ็นเซอร์ตัวเองหรือลบความเห็น ไปจนถึงการกดดันเจ้าของพื้นที่สื่อให้ควบคุมเนื้อหาและรับข้อมูลของฝ่ายบรรษัทไปเผยแพร่กลบข้อมูลด้านลบของบรรษัท ซึ่งนี่คือปัญหาใหญ่ของสังคมที่ไร้เสรีภาพในการแสดงความคิดเห็น และจำกัดสิทธิการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารของประชาชน โดยความสัมพันธ์ “หลังฉาก”

กลยุทธ์ที่บรรษัทใช้มีหลากหลาย แต่สิ่งที่น่าเป็นห่วงคือการใช้มาตรการทางกฎหมายในการกดดันบุคคลที่นำเสนอข้อมูลด้านลบต่อบรรษัท การฟ้องร้องในข้อหาหมิ่นประมาทถูกหยิบมาใช้อย่างแพร่หลายในหลายประเทศ จนบรรษัทต่างๆ ทั่วโลกหยิบมาใช้ตามๆ กัน เพราะการฟ้องร้องคดีเหล่านี้เป็นวิธีปิดปากที่ได้ผลเร็ว เนื่องจากเมื่อมีการแจ้งความร้องทุกข์ต่อเจ้าหน้าที่ของรัฐหรือฟ้องต่อศาลแล้ว ผู้ที่ตกเป็นผู้ต้องหามักจะยุติการเผยแพร่ข้อมูล ทั้งที่ยังไม่มีคำพิพากษาของศาล  และบรรษัทก็นำการยุติบทบาทผู้เผยแพร่ข้อมูลนี้ไปขยายผลว่า ข้อมูลที่เผยแพร่เป็นเท็จ จึงได้มีการระงับเผยแพร่

การฟ้องคดีหมิ่นประมาทในประเทศไทยมีอยู่สองลักษณะใหญ่ๆ คือ การเรียกค่าเสียหายในทางแพ่งฯ และความรับผิดทางอาญา ซึ่งมีขั้นตอนต่างกัน และผลสุดท้ายของคดีก็ไม่เหมือนกัน แต่ในบางกรณีอาจมีการฟ้องเป็นคดีแพ่งเกี่ยวเนื่องกับคดีอาญา คือการฟ้องว่าบุคคลนั้นให้ข้อมูลที่ละเมิดเกียรติยศชื่อเสียงตนเป็นความผิดทางอาญา และต้องชดเชยค่าสินไหมทดแทนในทางแพ่งด้วย ในหลายกรณีมีการเรียกค่าเสียหายนับพันล้าน เพื่อข่มขู่สื่อมวลชนหรือนักวิชาการ จนทำให้ผู้ที่พูดความจริงเครียดและยุติการเผยแพร่ข้อมูล จนผู้บริโภคสูญเสียโอกาสในการรับรู้ “ความจริง”

ในกรณีเหล่านี้ สิ่งที่ปกป้องผู้เสนอความจริงก็คือสิทธิในการแสดงความคิดเห็นตามกติกาสากลสิทธิพลเมืองและการเมือง รวมไปถึงข้อยกเว้นความผิดทางอาญาและแพ่งฯ กล่าวคือ หากสิ่งที่นำเสนอนั้นเป็น “ความจริง” และเป็น “ประโยชน์ต่อสาธารณะ” ก็จะได้รับการคุ้มครองเพื่อประโยชน์ของสังคมในการได้รับข้อมูลประกอบการตัดสินใจ ตราบใดที่เรื่องนั้นมิใช่ข้อมูลส่วนตัวที่ไม่เป็นประโยชน์ต่อบุคคลอื่นโดยแท้ หรือไม่ใช่ข้อมูลที่มีกฎหมายห้ามเผยแพร่ “ความจริงที่พูดไม่ทำให้ผู้พูดผิด”

เช่นเดียวกับการเปิดเผยข้อมูล หากมีการถกเถียงว่า “ข้อมูล” นั้นเป็นความลับที่ต้องได้รับการคุ้มครองหรือไม่ กฎหมายก็ให้การคุ้มครองการเปิดเผยข้อมูลที่เป็นประโยชน์ต่อสาธารณะ ไม่ว่าจะเป็นข้อมูลของรัฐหรือเอกชน หากเป็นประโยชน์กับประชาชนในวงกว้าง

พ.ร.บ.ข้อมูลข่าวสารของราชการฯ ได้ให้สิทธิประชาชนในการเข้าถึงข้อมูลที่อยู่ในการดูแลของรัฐไว้อย่างกว้างขวาง แต่ก็ยังมีกลุ่มข้อมูลที่เผยแพร่ไม่ได้ ซึ่งแบ่งออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ คือ

1) ข้อมูลสาธารณะที่ห้ามเปิดเผย เช่น ความลับของชาติที่กระทบต่อความมั่นคงฯ ทางราชการ การทหาร หรือเศรษฐกิจ ซึ่งก็มีข้อถกเถียงอยู่เสมอว่าคลุมเครือ และรัฐอาจตีความเป็นเรื่องความมั่นคงไปเสียหมด เพื่อปิดโอกาสประชาชนในการเข้าถึงข้อมูล และ

2) ข้อมูลส่วนบุคคลที่ห้ามเปิดเผย เนื่องจากหน่วยงานรัฐได้จัดเก็บข้อมูลส่วนบุคคลที่เป็นเรื่องส่วนตัวของปัจเจกชนโดยแท้ เช่น ประวัติสุขภาพ ที่อยู่ หากเปิดเผยจะสร้างความเสียหายและกระทบต่อการใช้ชีวิตส่วนตัว ข้อมูลกลุ่มนี้จึงเปิดเผยไม่ได้

บรรษัทที่เก็บข้อมูลส่วนบุคคลของประชาชน นักกิจกรรม สื่อมวลชน และนักวิชาการ ทั้งเรื่องที่อยู่ การเดินทาง สถานที่ทำงาน และข้อมูลเกี่ยวกับวิถีชีวิตส่วนตัว จึงเป็นการละเมิดสิทธิส่วนบุคคลเป็นอันมาก และสุ่มเสี่ยงต่อการละเมิดกฎหมาย เพราะคุกคามชีวิตของบุคคลชัดเจน แต่เรากลับพบว่าหน่วยงานเอกชนได้ใช้ความพยายามในการจัดเก็บข้อมูลส่วนบุคคลของนักกิจกรรมทางสังคม สื่อมวลชน นักวิชาการ และเจ้าหน้าที่รัฐ จึงเป็นที่น่ากังวลว่าบรรษัทได้ข้อมูลมาอย่างไร หากเป็นการลักลอบขโมยข้อมูลหรือตามสืบ ย่อมเป็นการคุกคามสิทธิของบุคคลเหล่านั้น ยิ่งไปกว่านั้นถ้าบรรษัทร่วมมือกับเจ้าหน้าที่รัฐบางคนในการแสวงหาข้อมูลเหล่านั้น ก็เป็นความผิดของบรรษัทและเจ้าพนักงานอย่างชัดเจน

แม้ประเทศไทยจะยังไม่มีกฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคลเป็นการเฉพาะ แต่ก็มีกฎหมายอาญากำหนดความรับผิดต่อผู้ที่เปิดเผยข้อมูลส่วนบุคคลเหล่านั้นไว้อย่างชัดเจน ซึ่งผู้ที่ต้องรับผิดก็มีทั้งผู้ที่มีหน้าที่เก็บรักษาข้อมูล เช่น หน่วยงานรัฐเจ้าของฐานข้อมูลต่างๆ รวมไปถึงผู้ให้บริการเอกชนที่มีข้อมูลเหล่านั้นอยู่ในระบบข้อมูลสารสนเทศของตน เช่นเดียวกับผู้ที่นำข้อมูลส่วนตัวเหล่านั้นไปโดยไม่มีอำนาจและการนำข้อมูลเหล่านั้นไปเผยแพร่

ในทางกลับกัน การเปิดเผยข้อมูลการละเมิดสิทธิมนุษยชนและทำลายสิ่งแวดล้อมของบรรษัทจึงเผยแพร่ได้ เพราะเกี่ยวข้องกับประโยชน์ของสาธารณะอย่างชัดเจน และมิได้เป็นความลับของชาติ หรือข้อมูลส่วนตัวโดยแท้ของบุคคลใด    เนื่องจากการกระทำของบรรษัทกระทบต่อชีวิตของคนในสังคมเป็นจำนวนมาก

แต่อีกสิ่งที่หลบซ่อนอยู่คือ การร่วมมือกันระหว่างบรรษัทผู้ผลิตสินค้ากับบรรษัทผู้เป็นเจ้าของพื้นที่สื่อ โดยสื่อที่มาแรงมาก คือสื่อใหม่อย่างอินเตอร์เน็ต อันได้แก่ เว็บบอร์ด โซเชียลเน็ตเวิร์ค และเสิร์ชเอ็นจิ้น ที่เป็นเหมือนหน้าด่านแรกในการควบคุมการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารของประชาชนทั่วไป การร่วมมือกันของบรรษัทเหล่านี้ ในการลบ ระงับ การเผยแพร่ข้อมูล หรือคอยสอดส่องข้อมูลแล้วแจ้งให้บรรษัทรับทราบ จึงเป็นเรื่องที่ผู้บริโภคในสังคมเทคโนโลยีข้อมูลข่าวสารต้องตื่นตัว   เพราะผู้บริโภคจะไม่มีวันรับรู้ “ความจริง” เลย หากผู้ให้บริการทั้งหลายคัดกรองข้อมูลออกไปแล้ว ดังปรากฏการลบข้อความของเจ้าของเว็บบอร์ดดังหรือการลบลิ้งค์เชื่อมไปยังข้อมูลด้านลบอย่างต่อเนื่อง

ในสังคมแบบตลาดเสรี พลังของผู้บริโภคคือสิ่งสำคัญ การตัดสินใจของผู้บริโภคบนพื้นฐานของความจริงสามารถเปลี่ยนแปลงสังคมได้ เพราะผู้บริโภคคือกำลังซื้อ หากเลิกอุดหนุนสินค้าแบรนด์หนึ่ง แล้วเลือกสนับสนุนบรรษัทที่รักษ์สิ่งแวดล้อม ดูแลแรงงาน ส่งเสริมสิทธิมนุษยชนแทน

ที่มา: www.prachatai.com