บันทึกการเดินทาง และบทสนทนากับบรรดาผู้คนจากลุ่มน้ำโขงตอนบน เล่าวิธีรับมือ ‘โขงรวน’ เมื่อระดับน้ำโขงขึ้นลงอย่างผิดธรรมชาติอันมามีผลมาจากเขื่อนระบายน้ำ ความพยายามรักษาทรัพยากรธรรมชาติในพื้นที่ตอนในตั้งแต่การดูแลพื้นที่ชุมน้ำอย่าง “ป่าบุญเรือง” และกลุ่มเยาวชนเล่าเรื่องการอนุรักษ์ และรักษาความหลากหลายของอาหารชาติพันธุ์อาข่าผ่านโซเชียลมีเดีย ‘Seeds Journey’

การสร้างเขื่อนในลำน้ำโขงตอนบนที่เกิดขึ้นต่อเนื่องมาตลอด 30 ปีที่ผ่านมา ส่งผลเป็นรูปธรรมอย่างชัดเจน คือพื้นที่เกษตรริมแม่น้ำโขงหายไป อันเนื่องมาจากการพังทลายของตลิ่งเพราะระดับน้ำโขงที่ขึ้นลงผิดธรรมชาติ หรือที่ชาวบ้านเรียกว่า ‘โขงรวน’ ส่งผลกระทบต่อสิ่งมีชีวิตและระบบนิเวศในพื้นที่ เช่น การหายไปของนกแม่น้ำโขง เพราะขาดที่ทำรังและวางไข่ริมตลิ่ง พืชอาหารหลายชนิดหายไป ส่งผลต่อฤดูอพยพของปลาที่หาได้ยากขึ้น หรือมีรูปร่างที่เปลี่ยนไป ตลอดจนถึงดินดอนขนาดใหญ่บนแม่น้ำโขง - สถาบันชุมชนลุ่มน้ำโขง จังหวัดเชียงราย

 

โฮงเฮียนน้ำโขง อ.เชียงแสน จ.เชียงราย | ภาพ: ศิริรุ่ง ศรีสิทธิพิศาลภพ 

ปัญหาของแม่น้ำโขงในภาคเหนือของไทยเกิดขึ้นมายาวนานกว่า 30 ปี นับเนื่องมาจาก ‘เขื่อนม่านว่าน’ (มณฑลยูนนาน ประเทศจีน) เขื่อนกั้นแม่น้ำโขงแห่งแรกสร้างเสร็จในปี 2536 ปัจจุบัน เฉพาะลุ่มน้ำโขงตอนบน สร้างเขื่อนไปแล้วถึง 11 แห่ง ส่งผลกระทบในระดับภูมิภาค และสร้างความเสียหายต่อผู้คนในภูมินิเวศ 6 ประเทศ ได้แก่ จีน พม่า ลาว ไทย กัมพูชาและเวียดนาม 

สถาบันชุมชนลุ่มน้ำโขง จังหวัดเชียงราย เปิดเผยรายงาน ‘แม่น้ำโขง สายน้ำแห่งการเปลี่ยนแปลง’ เมื่อเดือนมีนาคม ปี 2566 ระบุว่า แม่น้ำโขง เป็นแม่น้ำสายหลักที่มีแม่น้ำสาขาครอบคลุมหลายพื้นที่ใน หลายประเทศ ภูมินิเวศของแม่น้ำโขงจึงมีความหลากหลายและมีลักษณะเฉพาะพื้นที่ สิ่งที่น่ากังวลอย่างยิ่งก็คือ ความรู้และภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เกี่ยวกับแม่น้ำโขง ที่กำลังถูกท้าทาย องค์ความรู้นี้เป็นความรู้เฉพาะถิ่น (situated knowledge) เพื่อความอยู่รอด มั่นคง ซึ่งสะสมผ่านคนหลายรุ่น สืบทอดต่อๆ กันมาผ่านการแลกเปลี่ยน แบ่งปัน รองรับความเปลี่ยนแปลงที่เข้ามาท้าทายอยู่เสมอ ทั้งมิติของสร้างรายได้ หรือการผลิตอาหารและวัฒนธรรมท้องถิ่น เฉพาะแค่จังหวัดเชียงราย ระบบนิเวศแม่น้ำโขงก็มีความหลากหลายแยกย่อยมากมาย

การพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานขนาดใหญ่ อย่างเขื่อนในลุ่มน้ำโขงตอนบน จึงกระทบกับระบบนิเวศและชีวิตของผู้คนในลุ่มน้ำโขงตอนล่างอย่างกว้างขวางและลึกซึ้ง โดยเฉพาะกับ ‘คนเล็ก’ ที่ปราศจากอำนาจต่อรองและไม่เคยได้รับความเหลียวและจากรัฐ คนเหล่านี้จึงลุกขึ้นมาต่อสู้ตามยถากรรม ฟ้องโลกถึงผลกระทบที่เขาได้รับ สร้างเครือข่ายความร่วมมือกับองค์การพัฒนาเอกชน บ้างก็พัฒนาเป็นนักวิจัยท้องถิ่น ที่สร้างและสื่อสารความรู้เพื่อการแก้ปัญหาและหาทางออกจากวิกฤติลุ่มน้ำโขง จนกลายมาเป็นกลไกขับเคลื่อนการปกป้องทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญในพื้นที่

แม่น้ำโขง ด้าน อ.เชียงแสน จ.เชียงราย | ภาพ: ศิริรุ่ง ศรีสิทธิพิศาลภพ 

30 ปี วิกฤติ ‘โขงรวน’ 

20 กว่าปีที่ผ่านมา เขื่อนได้เกิดขึ้นมากมาย ซึ่งวิกฤติปัญหามากมายพวกนี้ไม่มีทางออก เขื่อนทางตอนบนเกิด 2 เขื่อน ทางตอนล่าง ไซยะบุรี ดอนสะโฮง เกิดขึ้นไปแล้ว ขณะนี้ก็จะเกิดขึ้นอีกคือปากแบง ปากลาย รัฐบาลกำลังไปเซ็นสัญญาไฟฟ้าจากเขื่อนพวกนี้เกิดขึ้นอีก เรื่องราวพวกนี้เกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว - นิวัฒน์ ร้อยแก้ว

นิวัฒน์ ร้อยแก้ว ประธานกลุ่มรักษ์เชียงของ | ภาพ: ศิริรุ่ง ศรีสิทธิพิศาลภพ

นิวัฒน์ ร้อยแก้ว ประธานกลุ่มรักษ์เชียงของ เจ้าของรางวัล Goldman Environmental Prize 2565 ได้พูดถึงประเด็นการปลดปล่อยแม่น้ำโขงออกจากวาทกรรม ‘พรมแดนรัฐ-ชาติ’ เมื่อวันที่ 9 กันยายน 2565  โดยชี้ให้เห็นว่า สถานการณ์แม่น้ำโขงเข้าขั้นวิกฤติแล้วในปัจจุบัน และวิกฤติสำคัญมาจากการสร้างเขื่อน ล่าสุดคือเขื่อนปากแบง ซึ่งอยู่ติดกับประเทศไทย หรือการเซ็นสัญญาซื้อขายไฟระหว่างรัฐบาลไทยกับประเทศเพื่อนบ้าน หรือการลงทุนข้ามแดนที่เข้ามาใช้ทรัพยากรของแม่น้ำโขง โดยอ้างประโยชน์ของคนทั้งประเทศ ทั้ง ๆ ที่มีงานวิจัยชี้แล้วว่า ประโยชน์ที่เกิดขึ้นนั้นไม่คุ้มค่ากับความเสียหายที่กระทบกับผู้คนแ ระบบนิเวศและสิ่งแวดล้อม การสร้างเขื่อนยังมักอ้างความชอบธรรมว่า ที่ตั้งของเขื่อนอยู่ในอธิปไตยแห่งรัฐชาติ โดยไม่สนใจความเชื่อมต่อกันของระบบนิเวศและผู้คนทั้งลุ่มน้ำสายนี้ใช้ด้วยกันทั้ง 6 ประเทศ ขณะที่แม่น้ำโขงเป็นแม่น้ำนานาชาติของทุกคน ปัญหานี้จึงมองแค่ประเทศใดประเทศหนึ่งไม่ได้

"ประชาชนเคยฟ้องศาลกรณีเขื่อนไซยะบุรี (ในลาว) ฟ้องตั้งแต่ปี 2556 ศาลปกครองสูงสุดตัดสินในปี 2565 ประเด็นคือ ชาวบ้านฟ้องว่าสัญญาซื้อขายไฟฟ้าสร้างผลกระทบต่อแม่น้ำโขง ซึ่งนั่นก็คือ การสร้างเขื่อน แต่ศาลเห็นว่า สัญญาซื้อขายไฟฟ้าไม่ได้ทำให้เกิดผลกระทบ เขื่อนต่างหากที่ทำให้เกิดปัญหา ดังนั้น การอาศัยกลไกกฎหมายของไทยจึงไม่สามารถหยุดยั้งเขื่อนได้ เขื่อนแม่น้ำโขงจึงเหมือนวิกฤติที่ไร้ทางออก”

นิวัฒน์ยังชี้ให้เห็นประเด็นเรื่องรัฐชาติในวิกฤติลุ่มน้ำโขงโดยกล่าวว่า รัฐชาติมักใช้อำนาจครอบงำทรัพยากรที่ประชาชนหลายประเทศใช้ร่วมกัน รัฐไม่ได้คำนึงถึงคนลุ่มน้ำ เป็นรัฐชาติที่แข่งตัวที่สามารถจะกระทำอะไรก็ได้ต่อแม่น้ำ ทั้งที่แม่น้ำสายนั้นไหลผ่านหลายประเทศและเป็นของคนหลายชาติใช้ร่วมกัน แม่น้ำโขงจึงมีความเกี่ยวข้องกับการเมือง สังคม วัฒนธรรม การขีดเส้นแบ่งพรมแดนที่แข็งตัวมาตั้งแต่ยุคล่าอาณานิคม หรือตั้งแต่เกิดรัฐสมัยใหม่ที่แบ่งเขตแดนระหว่างประเทศชัดเจนบนแผนที่จนเป็นพื้นที่อธิปไตยของรัฐ ถูกนำมาใช้เป็นข้ออ้างในการจัดการ ทั้งๆ ที่การจัดการนั้นรัฐไม่ได้กระทำลำพัง แต่เกิดจากการร่วมมือระหว่างรัฐและทุนข้ามชาติ  เช่น บริษัทพลังงานขนาดใหญ่เป็นกลไกสำคัญในการผลักดันให้เกิดเขื่อนปากแบง หรือเขื่อนสานะคามที่กำลังเกิดขึ้นขณะนี้ 

“ปัจจุบัน (2566) ทางตอนบนแม่น้ำโขงมีการสร้างเขื่อนแล้ว 11 เขื่อน เป็นบริเวณต้นกำเนิดแม่น้ำโขง ยังมีเขื่อนไซยะบุรี เขื่อนดอนสะโฮง และเขื่อนอื่นๆ ทางตอนล่างอีกรวมทั้งหมด 11 เขื่อน โครงการเหล่านี้คือมูลเหตุสำคัญของการพัฒนาที่ไม่สมดุล และมองเฉพาะพื้นที่หรือรัฐชาติของตนโดยไม่ได้มององค์รวม เป็นการมองแบบตัดระบบนิเวศของลุ่มน้ำออกเป็นชิ้นๆ ซึ่งเป็นประเด็นที่สำคัญมาก ยกตัวอย่างเช่น ถ้าพูดถึงปลา  ไม่มีปลาลาว ปลาไทย ปลาพวกนี้มันเป็นปลาของน้ำโขง ไม่มีพรมแดน มันไม่มีรัฐชาติ แต่คุณเอาคำว่าพรมแดน เอาคำว่ารัฐชาติไปใส่ให้ ผ่านโครงสร้างคือเขื่อน”

แผนที่เขื่อนบนแม่น้ำโขง | ที่มา: Mymekong/หนังสือ ‘สรุปสถานการณ์แม่น้ำโขง สำหรับลูกหลานแม่น้ำโขง’

เพียรพร ดีเทศน์ ผู้อำนวยการรณรงค์ประเทศไทย องค์กรแม่น้ำนานาชาติ (International Rivers) ได้เล่าถึงรายงาน-หนังสือ ‘สรุปสถานการณ์แม่น้ำโขง สำหรับลูกหลานแม่น้ำโขง’ โดยย้ำให้เห็นความสำคัญของการรวบรวมสถานการณ์ในลุ่มแม่น้ำโขง เพื่อให้ทุกคนเห็นว่า ในฐานะผู้ใช้ไฟฟ้า ทุกคนจึงเป็นเจ้าของปัญหาเหมือนกัน การสนใจเรื่องแม่น้ำโขงไม่ใช่แค่เรื่องของคนที่มีบ้านติดกับแม่น้ำโขงเท่านั้น แต่คือการติดตามการทำงานของภาครัฐและทุนที่ทำให้เกิดความไม่เป็นธรรมที่มีผลกระทบชัดเจนกับคนในพื้นที่ โดยมีผลกระทบทางอ้อมคือ ผู้บริโภคในประเทศเหล่านี้ที่ต้องซื้อไฟฟ้าในราคาที่ไม่เหมาะสม

ข้อมูลล่าสุดคือ รัฐบาลจีนมีแผนสร้างเขื่อนผลิตไฟฟ้ารวม 28 โครงการ บนแม่น้ำโขงตอนบนของจีน โครงการที่กำลังดำเนินการ คือเขื่อนแห่งที่ 12 หรือเขื่อน Taoba DAM สิ่งที่น่ากังวลคือ แม่น้ำโขงตอนบนตั้งอยู่บนรอยเลื่อน ซึ่งนักธรณีวิทยาระบุว่า เป็นรอยเลื่อนเปลือกโลกที่ยังมีพลังงานและเคยเกิดแผ่นดินไหวหลายครั้ง เช่น เหตุการณ์แผ่นดินไหวในมณฑลยูนนานติดกับบริเวณเขื่อนที่กักน้ำมหาศาลซึ่งอาจสร้างหายนะขนาดใหญ่แก่ประชาชนจำนวนหลายแสนคน

ในส่วนของประเทศไทยนั้น รายงานฉบับดังกล่าวระบุว่า การที่มีเขื่อนจำนวนมากอยู่บริเวณลุ่มน้ำโขงตอนบน สิ่งที่เกิดขึ้นคือ ระดับน้ำที่ผันผวน ไม่เป็นไปตามฤดูกาล ซึ่งมีงานศึกษาวิจัยยืนยันว่า ปริมาณน้ำในช่วงน้ำหลากลดลง ส่วนปริมาณน้ำในช่วงน้ำแล้งกลับเพิ่มขึ้น เป็นผลมาจากการสร้างและการใช้เขื่อน เฉลี่ยแล้ว 45% ของน้ำในลุ่มน้ำโขงช่วงหน้าแล้งในจีน แม่น้ำโขงที่สามเหลี่ยมทองคำ อ.เชียงแสน จ.เชียงราย ราว 90-95% ในฤดูแล้ง มาจากน้ำโขงที่มาจากเขื่อนจิงหง (Jinghong dam) ในเมืองเชียงรุ้ง สิบสองปันนา ซึ่งตั้งอยู่ห่างจากบริเวณสามเหลี่ยมทองคำประมาณ 340 กิโลเมตรเท่านั้น 

ป่านอกนิยามรัฐ : ใช้ ‘ข้อมูล’ กู้ถิ่น

ในพื้นที่ของประเทศไทย พื้นที่ป่าส่วนใหญ่จะอยู่ในการดูแลและมีการจัดการจากหน่วยงานรัฐ เช่น ต้นน้ำ ป่าไม้ อุทยาน ป่าชุมชน แต่ป่านอกนิยาม คือ การรักษาโดยชาวบ้าน โดยชุมชน อาจเป็นป่าหัวไร่ปลายนา ผ่านการดูแลรักษา ฟื้นฟู อนุรักษ์และใช้ประโยชน์ร่วมกัน ใช้ภูมิปัญญา องค์ความรู้ท้องถิ่น หลักความเชื่อ มีความตระหนักสำนึกร่วมกันในทรัพยากร มีกฎระเบียบการใช้ทรัพยากรร่วมกันของคนในชุมชน - พิชเญศพงษ์ คุรุปรัชญามรรค

ที่หมู่บ้านบุญเรือง ตําบลบุญเรือง อําเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย ซึ่งตั้งอยู่ริมแม่น้ำอิง แม่น้ำสาขาซึ่งไหลลงสู่แม่น้ำโขง แม้จากปากแม่น้ำอิงจะห่างจากเขื่อนจิงหง (Jinghong dam) ในประเทศจีนถึง 400 กิโลเมตร แต่ผลกระทบที่เกิดขึ้นต่อแม่น้ำโขงที่เห็นได้ชัด คือการไหลของน้ำที่ผิดเพี้ยนฤดูกาลจนสร้างความเปลี่ยนแปลงต่อระบบนิเวศริมฝั่ง ในช่วงฤดูหลาก ปริมาณน้ำกลับลดลง ซึ่งเป็นผลจากเขื่อนที่กักเก็บน้ำเอาไว้ ทำให้พื้นที่ท้ายเขื่อนตลอดลำน้ำโขงและลำน้ำสาขาซึ่งเคยเป็นพื้นที่น้ำท่วมถึงมีระดับน้ำลดลงไปด้วย และส่งผลกระทบต่อการไหลของตะกอนดินและสารอาหารไปยังพื้นที่น้ำท่วมถึงตามธรรมชาติ และพื้นที่ชุ่มน้ำ (wetlands) ตลอดสองฝั่งแม่น้ำโขง

ป่าชุ่มน้ำบุญเรือง อ.เชียงของ จ.เชียงราย | ภาพ: อพิเชษฐ์ สุขแก้ว 

พิชเญศพงษ์ คุรุปรัชญามรรค ผู้ประสานงานชุมชนบุญเรือง | ภาพ: อพิเชษฐ์ สุขแก้ว

พิชเญศพงษ์ คุรุปรัชญามรรค ผู้ประสานงานชุมชนบุญเรือง ผู้ขับเคลื่อน 'ป่าบุญเรือง' พื้นที่ป่าอนุรักษ์นอกนิยาม ที่หมายถึงการจัดการโดยคนท้องที่ เขาอธิบายว่า ‘ป่า’ นั้นหากนิยามในความหมายของรัฐแล้ว พื้นที่ป่าประมาณ 3,000 ไร่ บริเวณหมู่บ้านบุญเรือง อยู่ติดแม่น้ำอิง แม่น้ำสายสำคัญของภาคเหนือที่ไหลออกแม่น้ำโขง ย่อมไม่ใช่นิยามเดียวกันกับ ‘ป่าของรัฐ’ ทั้งลักษณะ ขนาดของพื้นที่และรูปแบบการอนุรักษ์

ในปี 2557 รัฐบาล คสช. เคยพยายามจะยึดพื้นที่นี้ไปทำโครงการพัฒนาเขตเศรษฐกิจพิเศษ โดยทางการเห็นว่า ป่าชุ่มน้ำเป็นพื้นที่เสื่อมโทรม ต้องให้ทางการไปทำประโยชน์ด้วยการถมที่ดิน แต่คนในชุมชนไม่ยินยอมให้รัฐดำเนินการแล้วลุกขึ้นมาปกป้องพื้นที่เหล่านี้ แม้จะเป็นเพียงคนตัวเล็กในป่าชุ่มน้ำ การตัดสินใจลุกขึ้นสู้ของชุมชน นำไปสู่กระบวนการสร้างความรู้และแนวทางการอนุรักษ์ฉบับท้องถิ่นตอบโต้โครงการพัฒนาของรัฐ จนกระทั่งกลายเป็นรูปแบบการจัดการป่านอกนิยาม ‘ป่าบุญเรือง’ แห่งนี้ 

‘ป่าบุญเรือง’ เป็น 1 ในป่า 10 แห่งทั่วโลกที่ได้รับรางวัล ‘Equator Prize’ ของ United Nations Development Programme (UNDP) รางวัลป่าระดับโลกที่เอาชนะป่า 500 กว่าแห่งจาก 120 ประเทศที่ส่งเข้าประกวดในปี 2563

วันพื้นที่ชุ่มน้ำโลก “สืบชะตาป่าส้มแสง พื้นที่ชุ่มน้ำลุ่มน้ำอิง” เมื่อเดือนกุมภาพันธ์ 2566 | ภาพ: พิชเญศพงษ์ คุรุปรัชญามรรค

วิถีชีวิตบ้านๆ ลูกหลานแม่น้ำอิง | ภาพ: พิชเญศพงษ์ คุรุปรัชญามรรค

ผู้ประสานงานชุมชนบุญเรือง ยังย้ำถึงเรื่องการให้ความสำคัญของการทำข้อมูล ในฐานะเป็นส่วนหนึ่งของการจัดการสิ่งแวดล้อม โดยหลังจากทำงานวิจัยจึงได้เห็นว่า ป่าแห่งนี้สร้างประโยชน์ถึง 121 ล้านบาทต่อปี เป็นมูลค่าที่เกิดจากชุมชนได้ใช้ประโยชน์ทั้งการบริโภคและจากความสามารถในการจัดการป่า

การเก็บข้อมูลยังพบว่ามีพืชพันธุ์ไม้ที่อยู่ในพื้นที่ไม่น้อยกว่า 100 ชนิด ซึ่งเป็นทั้งพืชสวนครัวและพืชสมุนไพรใช้ประโยชน์เบื้องต้น อีกส่วนหนึ่งคือสัตว์ในพื้นที่ ไม่ว่าจะเป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม สัตว์ครึ่งบกครึ่งน้ำ สัตว์เลื้อยคลาน ในกรณีสัตว์น้ำอย่างปลา ซึ่งได้รับผลกระทบอย่างมากในเรื่องความหลากหลายทางชีวภาพ จากเดิมแม่น้ำอิงมีพันธุ์ปลาอยู่ 282 ชนิด ปัจจุบันเมื่อระดับน้ำเกิดความผันผวน ส่งผลให้ในแม่น้ำอิงปัจจุบันมีพันธุ์ปลาพื้นถิ่นเหลืออยู่เพียง 100 กว่าชนิด

อย่างการเก็บข้อมูลของชุมชนบุญเรือง ยังคงพบพันธุ์ปลาพื้นถิ่นมีอยู่ประมาณ 86 ชนิด และมีพันธุ์ปลาต่างถิ่นอีก 16 ชนิด ซึ่งข้อมูลเหล่านี้จะสะท้อนให้เห็นชัดถึงความอุดมสมบูรณ์ที่รักษาไว้ได้ ขณะเดียวกันก็เห็นผลกระทบที่เกิดขึ้นต่อความหลากหลายทางชีวภาพและความสมดุลของสิ่งแวดล้อมที่หายไปในบริเวณแม่น้ำสาขาของน้ำโขง และจากการเก็บข้อมูลทำให้ชุมชนบุญเรืองมีบัญชีข้อมูลพืชผัก แมลง สัตว์น้ำ และอาหารตลอดทั้งปีอีกด้วย

“ป่าชุ่มน้ำบุญเรืองเป็นแหล่งเรียนรู้ ผลักดันทำเป็นหลักสูตรท้องถิ่นเพื่อให้เห็นว่า ป่ามีอะไรให้เข้าใจมากมายหลายประเด็น ตัวหลักสูตรท้องถิ่นที่เกิดในชุมชนยังทำให้เกิดความสัมพันธ์ของคนกับป่า สิ่งที่เกิดขึ้นเหล่านี้ คือความพยายามของภาคีเครือข่ายในลุ่มน้ำอิง ลุ่มน้ำโขง และภาคประชาสังคมที่เกี่ยวข้องกับสายน้ำนี้ เพื่อสื่อสารกับนักวิชาการหรือเพื่อใช้ข้อมูลเหล่านี้ไปช่วยสนับสนุนข้อมูลของชุมชนอื่นๆ ที่เป็นแหล่งเรียนรู้ตอนนี้” พิชเญศพงษ์กล่าว

Seeds Journey : อาหารเล่าเรื่อง ‘คนกับป่า’

สถานการณ์ด้านวัฒนธรรมของชนเผ่าอาข่าในลุ่มน้ำแม่โขงนั้นวิกฤติแล้ว ผมใช้คำว่าวิกฤติ เพราะมีความเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นมากมาย ทั้งการถูกรุกล้ำจากภายนอก หรือแม้แต่การอนุรักษ์แบบทางการ เพราะสถานการณ์หลายอย่างนั้นเปลี่ยนแปลงรวดเร็ว ไม่ได้เป็นแบบที่เคยเป็นแล้ว การตั้งตน ตั้งกลุ่มองค์กรเพื่อทำงานด้านการสื่อสาร ด้านวิชาการให้กับคนที่สนใจเรื่องอาข่าจึงมีความสำคัญ - อาทู่ ปอแช

อาทู่ ปอแช หรือ ไกรสิทธิ์ สิทธิโชดก ผู้อำนวยการสมาคมเพื่อการศึกษาและวัฒนธรรมชาวอ่าข่า เชียงราย | ภาพ: อพิเชษฐ์ สุขแก้ว

ไม่เพียงแค่ผลกระทบ 'โขงรวน' ริมสองฝั่งแม่น้ำโขงและตลอดจนลำน้ำสาขา อันเกิดจากการเปิดปิดประตูระบายน้ำของเขื่อนใหญ่ หากแต่สถานการณ์พื้นที่ตอนในของลุ่มน้ำโขง ยังปรากฏให้เห็นผลกระทบอันเป็นผลจากนโยบายอันยาวนานของรัฐไทยที่มุ่งควบคุมพลเมืองและจัดการทรัพยากร 

อาทู่ ปอแช หรือ ไกรสิทธิ์ สิทธิโชดก ผู้อำนวยการสมาคมเพื่อการศึกษาและวัฒนธรรมชาวอ่าข่า เชียงราย ชี้ให้เห็นว่า การที่คนตัวเล็กตัวน้อยโดยเฉพาะกลุ่มชาติพันธุ์ซึ่งรัฐไทยไม่ได้มองว่าเป็นพลเมืองต้องเผชิญกับผลกระทบจากโครงการพัฒนาขนาดใหญ่ ทั้งที่เป็นโครงการพัฒนาในและนอกประเทศผ่านรูปแบบการลงทุนข้ามชาติ นอกจากผลกระทบทางสิ่งแวดล้อมแล้ว โครงการพัฒนาเหล่านี้ยังได้สร้างผลกระทบทางวัฒนธรรมให้กับผู้คนชาติพันธุ์ที่อาศัยอยู่ในพื้นที่จังหวัดเชียงราย ซึ่งมีมากกว่า 30 ชาติพันธุ์ โดยกลุ่มชาติพันธุ์อาข่ามีจำนวนประชากรมากเป็นอันดับต้นๆ

อาทู่ ผู้ศึกษาและรวบรวมองค์ความรู้อาหารพื้นบ้านเพื่อการฟื้นฟูและอนุรักษ์ภูมิปัญญาด้านอาหารของกลุ่มชาติพันธุ์บริเวณลุ่มน้ำโขงกล่าวด้วยว่า ผลกระทบทางด้านวัฒนธรรมโดยมากเกิดจากการยื้อแย้งอำนาจการจัดการทรัพยากรที่รัฐไม่ยอมให้ผู้คนในพื้นที่สามารถจัดการทรัพยากรในพื้นที่ได้อย่างอิสระและบังคับให้ต้องเป็นไปตามกรอบกฎหมาย เช่น พระราชบัญญัติป่าไม้ พ.ศ.2484 พระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. 2504 พระราชบัญญัติป่าสงวนแห่งชาติ พ.ศ.2507 พระราชบัญญัติสงวนและคุ้มครองสัตว์ป่า พ.ศ. 2535 เป็นต้น

ระเบียบปฏิบัติเหล่านี้สร้างช่องว่างของความรู้ระหว่างคนที่อาศัยอยู่กับป่าและผู้มีอำนาจที่ไม่ได้มองกลุ่มชาติพันธุ์เป็นคนไทย แต่กลับมองผ่านวาทกรรมความมั่นคงจนถึงปัจจุบันไม่เคยเปลี่ยนแปลง ทำให้ปัญหาที่เกิดขึ้นกับกลุ่มชาติพันธุ์  ลุ่มน้ำโขง ในบริเวณจังหวัดเชียงรายเป็นมากกว่าปัญหาการจัดการทรัพยากรสิ่งแวดล้อม แต่ขยายไปสู่ปัญหาการละเมิดสิทธิมนุษยชนด้วย

“การมองผู้คนผ่านการแบ่งเส้นพรมแดนสมัยใหม่เป็นส่วนหนึ่งของการไม่ยอมรับความหลากหลายของผู้คนซึ่งเกี่ยวโยงกับการจัดการทรัพยากร เพราะหากทลายเส้นแบ่งแบบรัฐสมัยใหม่ออก จะเห็นความสัมพันธ์ในเชิงภาษา-วัฒนธรรม และเห็นคนชาติพันธุ์อาข่ากระจายอยู่ทั่วไปตลอดลุ่มน้ำโขงตั้งแต่จีน ลาว พม่า ไทย ซึ่งคนเหล่านี้ไม่ว่าจะอยู่ที่ใดก็คือคนอาข่า” อาทู่ ปอแช กล่าว

กว่า 30 ปีของการทำงาน อาทู่เชื่อมโยงปัญหาสิ่งแวดล้อมและการจัดการทรัพยากรธรรมชาติเข้ากับปัญหาการละเมิดสิทธิมนุษยชน  เขาเห็นว่า เครื่องมือหนึ่งที่จะใช้ในการต่อสู้กับวาทกรรมความมั่นคงชายแดน คือการสร้างเรื่องเล่าของคนท้องถิ่นที่แตกต่างจากรัฐโดยคนท้องถิ่นเอง เพื่อทำให้เห็นความสัมพันธ์ของ ‘คน ป่าและแม่น้ำ’ วิถีชีวิตที่อนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ และเพื่อขับเน้นให้เห็นถึงศักดิ์ศรีความเป็นคน

เขากล่าวด้วยว่า ไม่ว่าชาวอาข่าไปตั้งถิ่นฐานอาศัยอยู่ที่ไหน ย่อมมีความรู้ความเข้าใจในบริเวณที่อยู่ของพวกเขา ดังนั้น การบันทึกข้อมูล เรียนรู้เรื่องราวของอาข่าและกลุ่มชาติพันธุ์ จนกระทั่งยกระดับเป็นงานวิจัยผ่านสถาบันวิชาการ ทำให้สามารถก่อตั้งเป็นเครือข่ายวัฒนธรรมมหาวิทยาลัยชนเผ่าอาข่า ใช้มิติวัฒนธรรมมาเป็นเครื่องมือของการพัฒนาควบคู่ไปกับการพัฒนาของรัฐ เพิ่มศักยภาพของชุมชนในการรับมือกับความเปลี่ยนของของโลก ไม่ว่าจะเป็นสถานการณ์ภัยพิบัติทางธรรมชาติ โรคระบาดหรือสุขภาพ และสามารถใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นมาแก้ปัญหาเศรษฐกิจให้กับผู้คนชนเผ่าไปด้วยได้

เราหรือใคร ไม่ว่าจะอยู่ในเมืองเล็กหรือเมืองใหญ่ ล้วนอยากกลับไปค้นหาความเป็นตัวเองจากประสบการณ์ ความคุ้นชิน อย่างเช่นรสชาติของอาหาร เมื่อทำความรู้จักอาหาร ก็จะสัมพันธ์กับสถานที่และคนอื่นๆ ผ่านการแลกเปลี่ยนเรียนรู้...Seeds Journey  มีเป้าหมายที่การผลิตอาหารและสื่อสาร ไม่ใช่เพื่อตัวเองแต่เพื่อสิ่งแวดล้อมที่ดี และย้ำให้เห็นว่า ความหลากหลายของชาติพันธุ์และความหลากหลายในระบบนิเวศเป็นเรื่องเดียวกัน - กัลยา เชอมือ

ชุมชนอาข่าที่ อ.แม่สรวย จ.เชียงราย จุดเริ่มต้นของ Seeds Journey | ที่มา: ศิริรุ่ง ศรีสิทธิพิศาลภพ

กัลยา เชอมือ ผู้ก่อตั้งกลุ่ม Seeds Journey | ที่มา: เพจ Seeds Journey

ตัวอย่างหนึ่งของการนำมิติวัฒนธรรมมาใช้เพิ่มศักยภาพของชุมชนเพื่อรับมือกับความเปลี่ยนของของโลกอย่างที่อาทู่กล่าวถึง ก็คงต้องเล่าถึงกลุ่ม Seeds Journey เพจสื่อสารเรื่องอาหารชาติพันธุ์ ผลงานคนรุ่นใหม่ชาวอาข่า แห่งบ้านป่าเกี๊ยะ ต.ท่าก๊อ อ.แม่สรวย จ.เชียงราย

กัลยา เชอมือ ผู้ก่อตั้งกลุ่ม Seeds Journey เป็นคนชาติพันธุ์อาข่ารุ่นใหม่ ที่ผันตัวเองมาเป็นนักสื่อสาร โดยการเล่าเรื่องผ่านอาหารอาข่า เพื่อให้คนภายนอกเข้าใจความแตกต่างหลากหลายทางวัฒนธรรมของคนในประเทศไทย

"เราหรือใคร ไม่ว่าจะอยู่ในเมืองเล็กหรือเมืองใหญ่ ล้วนอยากกลับไปค้นหาความเป็นตัวเองจากประสบการณ์ ความคุ้นชิน อย่างเช่นรสชาติของอาหาร เมื่อทำความรู้จักอาหาร ก็จะสัมพันธ์กับสถานที่และคนอื่นๆ ผ่านการแลกเปลี่ยนเรียนรู้...Seeds Journey มีเป้าหมายที่การผลิตอาหารและสื่อสาร ไม่ใช่เพื่อตัวเองแต่เพื่อสิ่งแวดล้อมที่ดี และย้ำให้เห็นว่า ความหลากหลายของชาติพันธุ์และความหลากหลายในระบบนิเวศเป็นเรื่องเดียวกัน"

เธอนำภูมิปัญญาอาหารท้องถิ่นในหมู่บ้านชายแดนที่ห่างไกลจากศูนย์กลางการพัฒนา มาเล่าให้คนเมืองเห็นความเชื่อมโยงและความเกี่ยวข้องของผู้คนที่แม้จะแตกต่างทางภาษา ทางชาติพันธุ์ แต่ก็เป็นส่วนหนึ่งของประเทศไทยที่มีบทบาทในการดูแลรักษาพื้นที่ป่าและใช้ทรัพยากรธรรมชาติโดยอาศัยภูมิปัญญาของชุมชน ไม่ใช่คนชายขอบที่ถูกสังคมมองเห็นเป็นผู้เปราะบางและต้องการการจัดการจากภาครัฐเป็นพิเศษ

การผลิตสื่อสารคดีและสร้างกิจกรรมตลอดระยะ 5-6 ปีที่ผ่านมา ทำให้กลุ่ม Seeds Journey คว้ารางวัลจากการประกวดการท่องเที่ยวอย่างยั่งยืน ของสำนักงานโครงการพัฒนาแห่งสหประชาชาติ (United Nations Development Programme: UNDP) โดยการสื่อสารเรื่องอาหารชุมชนชาติพันธุ์ และการตีความของกลุ่ม Seeds Journey ที่มองว่า อาหารไม่ใช่เรื่องของชาติพันธุ์ใดชาติพันธุ์หนึ่ง แต่อาหารคือวิถีของความเป็นคน และทุกคนบนโลกนี้เป็นกลุ่มชาติพันธุ์

ก่อนเริ่มต้นสื่อสารผ่านเพจ Seeds Journey ชีวิตของกัลยานั้น ไม่แตกต่างจากกลุ่มคนชาติพันธุ์จำนวนมากในประเทศไทย เพราะกัลยาเคยอยู่ในสถานะคนไร้สัญชาติ ไม่มีบัตรประชาชนจนถึงอายุ 25 ปี ทำให้วัยเด็กซึ่งควรเป็นช่วงวัยของการศึกษา กลับกลายเป็นช่วงเวลาที่พวกเขาต้องพยายามอดทนอย่างยากลำบากกับการถูกเลือกปฏิบัติ เข้าไม่ถึงสวัสดิการและบริการจากรัฐ

"ตอนอยู่โรงงาน เพื่อนที่มีสัญชาติไทยที่ทำงานด้วยกัน แต่ได้เงินเดือนมากกว่าเรา  โรงงานที่ทำเป็นโรงงานประกอบแอร์ แล้วก็มีเหตุการณ์ระเบิดบ่อยมาก ... วันที่เราเกิดอาการแพ้พวกทองแดง ผื่นขึ้นเต็มตัวจนต้องเข้าโรงพยาบาล เงินที่ทำงานได้มาก็เอามารักษาตัวเองจนหมด แถมถูกไล่ออกโดยไม่มีการจ่ายค่ารักษาพยาบาล ค่าชดเชยอะไรเลย เพราะเราไม่มีสัญชาติไทย เขาจะทำอะไรกับเราก็ได้"

"... ในที่สุดเพื่อนก็ชวนไปทำงานที่ศูนย์อพยพแม่สอด แม้งานที่ทำจะดีมาก แต่ก็มีอุปสรรค เวลาจะออกมาสอบที่มหาวิทยาลัยรามคำแหง ก็ต้องทำเอกสารขอออกนอกพื้นที่ ต้องไปขอหนังสือเดินทาง ต้องไปบอกพ่อหลวงบ้าน (ผู้ใหญ่บ้าน) บอกปลัดท้องที่ ใช้เวลา 14 วัน บางครั้งก็โดนเจ้าหน้าที่จับระหว่างทาง...มีอยู่ครั้งหนึ่ง เจ้าหน้าที่ถามว่าจะเสียค่าปรับหรือจะเข้าคุก ด้วยความที่เราไม่มีเงิน เราเลยบอกไปว่าขอเข้าคุก แต่ก่อนที่จะเข้าคุก ขอโทรหาเจ้าหน้าที่มูลนิธิกระจกเงาได้ไหม เจ้าหน้าที่ถึงปล่อย นี่คือสภาพที่เราต้องเจอมาตลอดจนกระทั่งอายุ 25 ปี ทั้งที่เราเกิดในประเทศไทย” กัลยากล่าว

ไม่เพียงแค่เรื่องเข้าไม่ถึงสวัสดิการและการดูแลในฐานะพลเมืองของรัฐไทย หลายครั้งยังถูกเจ้าหน้าที่รัฐปฏิบัติอย่างไร้มนุษยธรรมเพียงเพราะเธอไม่ได้ถูกยอมรับว่าเป็นคนไทย ซึ่งคนเหล่านี้ต้องอดทนและมุ่งมั่นอย่างมากในการพิสูจน์ให้คนที่มีอำนาจเห็นว่า ผู้คนชาติพันธุ์ที่เกิดในประเทศไทยนี้มีคุณประโยชน์เพียงพอที่จะได้รับสัญชาติและมีสิทธิในฐานะพลเมือง

ช่วงฤดูกาลเก็บบ๊วยของชุมชนอาข่า อ.แม่สรวย จ.เชียงราย | ที่มา: เพจ Seeds Journey

ทีมงาน Seeds Journey | ที่มา: ศิริรุ่ง ศรีสิทธิพิศาลภพ

เมื่อกลับมาตั้งหลักที่บ้าน สิ่งที่กัลยากับเพื่อนทำคือเล่าเรื่องการเดินทางของเมล็ดพันธุ์ (seeds journey) และสาเหตุที่ต้องเล่าเรื่องราวอาหารชาติพันธุ์ก็เพราะ "เราใช้อาหารในการยืนยันอัตลักษณ์ วิถีความเป็นอยู่ รากเหง้า ประวัติศาสตร์ของผู้คน ชุมชน เพื่อสื่อสารให้คนอื่นๆ รับรู้ว่า ความเป็นคนอาข่าหรือความเป็นคนชาติพันธุ์อื่นๆ เป็นส่วนหนึ่งของสังคมโลก"

"การใช้เรื่องเล่าผ่านอาหารและวัฒนธรรมสามารถเชื่อมโยงให้เห็นว่า ชุมชนเล็กๆ ในป่าเกี่ยวข้องกับปัญหาสิ่งแวดล้อมโลก นโยบายและการเมืองเกี่ยวข้องกับพวกเราอย่างไร เช่น ปัญหาเรื่องที่ดินทำกิน ไร่หมุนเวียน การใช้สารเคมี พืชเชิงเดี่ยว ทำให้คนภายนอกเปิดใจยอมรับกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีอยู่ได้อย่างเต็มที่" กัลยากล่าว

เพราะถึงที่สุด กัลยาเชื่อเสมอว่า ความเป็นชาติพันธุ์ของเธอคือความแตกต่าง และคนไทยทุกคนก็เป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีความแตกต่างเหมือนกันหมด การที่กัลยานำอาหารการกินในบ้านตัวเองมาเล่า ทำให้เห็นถึงภูมิปัญญาท้องถิ่นและเห็นถึงโลกทัศน์ของผู้คนชาติพันธุ์ ทำให้เรื่องราวที่สื่อสารไม่ใช่เพียงแค่การรู้จักอาหารของท้องถิ่น แต่กลายเป็นการสร้างการยอมรับและการเปิดใจรับความแตกต่างของวัฒนธรรมในประเทศไทยในที่สุด เพราะการยอมรับความแตกต่าง คือการเคารพความเป็นคน คือจุดเริ่มต้นของการแก้ปัญหาความไม่เป็นธรรมที่คนรุ่นใหม่อย่างกัลยามองเห็นและเชื่อมั่น

ป้ายคำ