รายงานพิเศษจาก Global Investigative Journalism Network (GIJN) ถอดบทเรียนจาก 'ยูซุฟ อันกา' (Yusuf Anka) นักข่าวชาวไนจีเรียผู้ขับมอเตอร์ไซค์ไปทำสารคดีเปิดโปงกลุ่มติดอาวุธ ให้กับ BBC Africa Eye เมื่อปี 2022 | ที่มาภาพ: Screenshot, BBC Africa Eye

ยูซุฟ อันกา (Yusuf Anka) นักข่าวชาวไนจีเรียวัย 27 ปี ใช้เวลา 3 ปีขี่มอเตอร์ไซค์เข้าออกพื้นที่อันตรายในไนจีเรียตะวันตกเฉียงเหนือ เพื่อสืบสวนกลุ่มแก๊งติดอาวุธที่คุกคามภูมิภาคบ้านเกิดของเขาให้กับ BBC Africa Eye สารคดีที่เป็นผลงานของเขาเรื่อง "The Bandit Warlords of Zamfara" ได้รับการยกย่องในการประชุมวารสารศาสตร์สืบสวนระดับโลกครั้งที่ 13 โดยได้รับรางวัล Global Shining Light Award ประจำปี 2023 ในประเภทสื่อขนาดใหญ่ร่วมกับผู้ชนะอีกราย

ในช่วง 5 ปีที่ผ่านมา กองโจรติดอาวุธได้ขี่มอเตอร์ไซค์และรถบรรทุกเปิดท้ายไปมาทั่วภูมิภาค ก่อการร้ายต่อชุมชนท้องถิ่น โจมตีป้อมรักษาความปลอดภัย และลักพาตัวหมู่เพื่อเรียกค่าไถ่หลายล้านดอลลาร์

อันกา ซึ่งเคยทำงานเป็นนักข่าวให้กับ HumAngle กล่าวว่าเขาต้องการมีเวทีที่ใหญ่ขึ้นเพื่อนำเสนอการสืบสวนแบบครอบคลุมเกี่ยวกับโจรติดอาวุธ

"ผมเขียนข่าว แต่ผมรู้ว่ามันไม่เพียงพอที่จะอธิบายขนาดของวิกฤตในภูมิภาคนี้" เขาเล่า ในที่สุดเขาก็ได้โอกาสเมื่อ BBC ติดต่อมาและขอให้เขาทำข่าวเกี่ยวกับการโจมตีทางอากาศของทหารต่อกลุ่มติดอาวุธในภูมิภาค

"กองทัพอากาศไนจีเรียได้ทิ้งระเบิดชุมชนพลเรือนในปี 2019" เขาเล่า "มันถูกเผยแพร่ไปทั่วอินเทอร์เน็ต และ BBC ต้องการทำการสืบสวนอย่างละเอียดในประเด็นนี้ พวกเขาจึงส่งข้อความมาหาผม และผมก็เริ่มหาทางเข้าถึงชุมชน"

แต่อันกากล่าวว่าเขาตัดสินใจเปลี่ยนจุดสนใจของการสืบสวนไปที่เบื้องหลังของความขัดแย้ง และสถานการณ์ในพื้นที่ที่ซับซ้อนกว่าที่เห็นจากภายนอกมาก "เมื่อผมไปเยี่ยมชุมชน ผมพบว่ามีผู้คนจำนวนมากที่เป็นเหยื่อ และเหยื่อจำนวนมากก็เป็นผู้ก่อเหตุด้วย" เขาอธิบาย โดยยกตัวอย่างกรณีการโจมตีตอบโต้ระหว่างชุมชนเกี่ยวกับการครอบครองที่ดินและเส้นทางปศุสัตว์ "มันเป็นสถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว"

บททดสอบความอดทน: การติดต่อผู้นำกองโจร

ยูซุฟ อันกา (Yusuf Anka) ผู้ซึ่งเป็นนักศึกษากฎหมายในขณะที่รายงานข่าวนี้ เติบโตในรัฐซัมฟารา | ที่มาภาพ: Screenshot, BBC Africa Eye

อันกากล่าวว่า การเข้าถึงผู้นำโจรเป็นส่วนที่ยากที่สุดของการสืบสวน เป็นเวลาหลายเดือนที่เขาพยายามติดต่อกับผู้นำกองกำลังติดอาวุธที่นำการสู้รบในไนจีเรียตะวันตกเฉียงเหนือ

"ผมใช้เวลาหลายเดือนพยายามหาจุดเริ่มต้นด้วยเบอร์โทรศัพท์" เขากล่าว "คนจะให้เบอร์โทรกับคุณ แต่จะไม่ยอมให้คุณคุยกับพวกเขา พวกเขาไม่รู้ว่าพวกเขาจะตอบสนองต่อนักข่าวอย่างไร บางครั้งผมโทรไปหาพวกเขา และพวกเขาก็บล็อกเบอร์ผม มันเหมือนรถไฟเหาะตีลังกา"

ในระหว่างการเจรจาที่รัฐบาลเป็นผู้นำกับกลุ่มโจรในปี 2020 อันกามีโอกาสฝังตัวกับชุมชนหนึ่ง และมีคนช่วยให้เขาได้พูดคุยกับโจรคนหนึ่งที่เข้าร่วมการประชุมเจรจา อันกาไปเยือนค่ายของโจรสองครั้งเพื่อสัมภาษณ์ แต่ไม่ประสบความสำเร็จ

"เมื่อผมไปสัมภาษณ์ แต่ผมกลับเป็นคนที่ถูกสัมภาษณ์ตลอดเวลา" เขาอธิบาย "พวกเขาค้นหาชื่อผมทางออนไลน์บน Google เพื่อรู้ว่าผมทำงานให้ใคร พวกเขาตรวจสอบโซเชียลมีเดียเพื่อดูสิ่งที่คุณพูดเกี่ยวกับพวกเขา และคุณก็ต้องเริ่มอธิบาย และเริ่มการเจรจาใหม่"

หลังจากพยายามหาทางพูดคุยกับผู้นำกองโจรเป็นเวลา 3 เดือนโดยไม่ประสบผลสำเร็จ และเผชิญกับความเสี่ยงต่อความปลอดภัย อันกากล่าวว่า BBC พิจารณาที่จะถอนเขาออกจากข่าวนี้และยุติการสืบสวน

"มันเป็นการตัดสินใจที่ยากและลำบากจริง ๆ" เขาอธิบาย "ไม่มีทางที่จะติดตามการเคลื่อนไหวของใครได้ เพราะขาดการเชื่อมต่ออินเทอร์เน็ตในพื้นที่ป่าที่กลุ่มติดอาวุธตั้งค่าย"

แต่อันกายืนกรานที่จะทำต่อ เขาเดินทางไปยังชุมชนมากขึ้นและสร้างการติดต่อมากขึ้นเพื่อสร้างการเข้าถึง โดยแชทผ่าน WhatsApp และ Facebook

เมื่อจุดเปลี่ยนก็มาถึง

การเดินทางด้วยมอเตอร์ไซค์เข้าไปในที่มั่นของโจร อันกาพกอุปกรณ์เท่าที่จำเป็น โดยใช้เพียงไอโฟน ขาตั้งกล้อง และอุปกรณ์บันทึกเสียงเพื่อถ่ายทำฉากอันตรายบางฉากในสารคดี | ที่มาภาพ: Screenshot, BBC Africa Eye

อันกาได้รับไฟเขียวจากผู้นำกองโจรในที่สุดสำหรับการสัมภาษณ์และถ่ายทำ เขาเยี่ยมชมค่ายมากกว่า 10 แห่งเพื่อถ่ายทำและสัมภาษณ์ ซึ่งเกิดขึ้นภายใต้การจับตามองอย่างระมัดระวังของคนของผู้นำกองโจร ในแต่ละวันที่มีการสัมภาษณ์ อันกาจะออกจากบ้านเวลา 8 โมงเช้า และเดินทางบนถนนที่ขรุขระและอันตรายเป็นเวลาประมาณ 10 ชั่วโมง

บางครั้ง การสัมภาษณ์กับผู้นำกองโจรต้องยกเลิกเพราะการโจมตีทางอากาศของกองทัพไนจีเรีย ตัวเขาเองรอดพ้นจากการโจมตีทางอากาศอย่างหวุดหวิดสองครั้ง และในจุดหนึ่ง ต้องนอนในค่ายของโจรเนื่องจากความเป็นปรปักษ์ที่เพิ่มขึ้น

แต่ความพยายามอย่างหนักของเขาก็ได้ผลตอบแทน หลังจากถ่ายทำมาหนึ่งปี อันกากล่าวว่าเขาและทีมของเขาได้รวบรวมวิดีโอจากภาคสนามมากกว่า 400 คลิป

"พวกเราแค่ถ่ายทำไปเรื่อย ๆ ไปสัมภาษณ์ตามที่โจรสั่ง" เขาเล่าถึงจังหวะอันเร่งรีบ "มันยากมากที่จะรวมฟิล์มเข้าด้วยกัน เลือกวิธีทำหนัง เลือกประเด็นที่จะนำเสนอ และวิธีนำเสนอแนวคิดทั้งหมดรวมกัน"

การสนับสนุนจากภายนอก

แดเนียล อดัมสัน (Daniel Adamson) โปรดิวเซอร์บริหารและผู้กำกับสารคดีของ BBC Africa Eye ทำงานร่วมกับอันการะหว่างการสืบสวน โดยให้การสนับสนุนและทรัพยากรเพื่อช่วยให้เขาสามารถฝ่าฟันภูมิประเทศที่เสี่ยงอันตราย

"เมื่อเราเห็นข่าวนี้ปรากฏขึ้น เราติดต่อยูซุฟเพราะเราเห็นบนทวิตเตอร์ว่าเขามีช่องทางเข้าถึงความขัดแย้งนี้ และเราได้สนับสนุนเขาและให้แนวทางในการสืบสวน" อดัมสันกล่าว

ก่อนที่อันกาจะเริ่มงานภาคสนามสำหรับข่าวนี้ เขาได้รับการฝึกอบรมจาก BBC เกี่ยวกับวิธีการถ่ายทำภาพยนตร์และงานกล้องอื่น ๆ พวกเขาจัดหาไอโฟน ขาตั้งกล้อง และอุปกรณ์บันทึกเสียงให้เขา ซึ่งเขาใช้ถ่ายทำฉากอันตรายบางฉากในสารคดี ทีมงานยังให้แนวทางและการสนับสนุนด้านการเขียนบทและการเล่าเรื่อง

ขณะที่การสืบสวนคืบหน้า ทอม ซาเตอร์ ผู้กำกับภาพของ BBC ได้เข้าร่วมกับอันกาในภาคสนาม โดยให้การสนับสนุนด้านวิชาชีพและถ่ายทำด้วยกล้องวิดีโอที่ทันสมัยกว่า

"เราให้แนวทางที่ใกล้ชิดและสนับสนุนเขาจากระยะไกลโดยการพูดคุยทางโทรศัพท์กับเขาทุกวันและหารือเกี่ยวกับการปฏิบัติงานทุกครั้งและทุกแนวทางการสอบสวน" อดัมสัน อธิบาย "เราหารือกลยุทธ์กับเขาเกี่ยวกับวิธีเข้าถึงชุมชนเหล่านี้และวิธีเล่าเรื่องราวนี้ เราช่วยเขาวิเคราะห์และบรรเทาความเสี่ยง ซึ่งมีมากมายมหาศาลอย่างที่คุณจินตนาการได้"

หลังจากการถ่ายทำและสัมภาษณ์ อันกาเดินทางไปลอนดอนเพื่อทำงานกับทีม BBC ในการเขียนบทเรื่องและตัดต่อภาพยนตร์

เสียงสะท้อนจากสารคดีที่สั่นสะเทือนสังคม

เกิดกระแสมากมายหลังจากสารคดีออกอากาศ — แต่ไม่ใช่ทุกคนที่ยินดีต้อนรับเรื่องราวนี้ รัฐบาลไนจีเรียวิจารณ์สารคดีนี้ว่าเป็น "การยกย่องการก่อการร้าย" และขู่ที่จะแบน BBC จากไนจีเรีย แต่อย่างไรก็ตาม รัฐบาลไม่ได้ทำตามคำขู่ ส่วนหนึ่งเป็นเพราะมีการสนับสนุนจากสาธารณชนต่อสารคดีนี้ในไนจีเรียเป็นอย่างมาก อดัมสันกล่าว

"บนโซเชียลมีเดียของไนจีเรีย หลายคนคิดว่ามันเป็นผลงานวารสารศาสตร์เพื่อสาธารณะที่สำคัญ ที่ส่องแสงให้เห็นความขัดแย้งที่ไม่ค่อยมีใครเข้าใจ และมันสำคัญมากที่ชาวไนจีเรียจะได้เห็นและเข้าใจ ผู้ชมชาวไนจีเรียชื่นชมความกล้าหาญของยูซุฟและทีมงาน รวมถึงความจริงจังของงานวารสารศาสตร์" เขากล่าวเพิ่มเติม

อันกากล่าวว่าชนชั้นนำและรัฐบาลในภูมิภาคไม่เห็นด้วยกับผลลัพธ์ของสารคดี และความขัดแย้งที่ดำเนินอยู่ในภูมิภาคถูกมองว่าเกิดจากความไม่ลงรอยเรื่องที่ดินและเส้นทางเลี้ยงสัตว์ระหว่างสองชุมชน

"ผมไม่ได้คาดหวังว่าจะได้รับปฏิกิริยาตอบรับในแง่บวกทั้งหมด" อันกายอมรับ เขาชี้ให้เห็นว่าปฏิกิริยาของชนชั้นนำต่อสารคดีเป็นลบเป็นส่วนใหญ่ เพราะพวกเขามองว่ามันทำให้ความแตกแยกระหว่างชุมชนเฮาซาและฟูลานิกว้างขึ้น และเนื่องจากการต่อต้านและการข่มขู่จากรัฐบาลท้องถิ่น อันกากล่าวว่าเขาไม่ได้กลับไปซัมฟาราจนกระทั่งผู้ว่าการรัฐแพ้การเลือกตั้งซ้ำในเดือน ก.พ. 2023

แต่เขาชี้ให้เห็นว่าปฏิกิริยาที่สำคัญที่สุดมาจากชุมชนที่ถูกนำเสนอในสารคดี "พวกเขาเห็นด้วยกับองค์ประกอบของภาพยนตร์อย่างสมบูรณ์" เขากล่าว "บางคนบอกผมว่ามันยังประเมินวิกฤตต่ำเกินไปด้วยซ้ำ"

สำหรับผู้นำโจร อันกากล่าวว่าหลายคนโกรธเคืองเกี่ยวกับการถูกนำเสนอในเรื่อง กลุ่มโบโกฮาราม (Boko Haram) บางส่วนถึงกับตราหน้าว่าเขาเป็นคนทรยศและสายลับหลังจากสารคดีออกอากาศ แต่แม้จะมีการข่มขู่เหล่านี้ เขากล่าวว่าเขาไม่คาดว่าจะมีการแก้แค้น เนื่องจากเขาสังเกตว่ากลุ่มเหล่านี้ยังคงเผชิญกับปัญหาที่ใหญ่กว่า เช่น การโจมตีทางอากาศของทหารที่ดำเนินอยู่

นอกจากการร่วมชนะรางวัล GSLA แล้ว การสืบสวนนี้ยังได้รับการเสนอชื่อเข้าชิงรางวัลอื่น ๆ อีกหลายรางวัล และยังได้รับรางวัล Rory Peck Trust ประจำปี 2022 อีกด้วย

คลิกชมสารคดี "The Bandit Warlords of Zamfara" ทางยูทูป

ที่มา:
How One Nigerian Journalist on a Motorcycle Exposed Armed Warlords (Patrick Egwu, Global Investigative Journalism Network, 14 November 2023)