ดร.รัตนา แซ่เล้า นำเสนอผลงานวิชาการ "การยืมคุณภาพ: ตรรกะทางสังคมของอุดมศึกษาไทย" ในงาน HERA ครั้งที่ 11 ที่ฮ่องกง เผยให้เห็นว่าตลอด 100 ปีที่ผ่านมา อุดมศึกษาไทยได้รับอิทธิพลจากตะวันตกอย่างต่อเนื่อง เริ่มจากรูปแบบยุโรปในช่วงแรก ต่อมาเป็นแบบอเมริกัน และในยุคโลกาภิวัตน์ก็มีการนำมาตรฐานสากลมาใช้ แม้ไทยจะภูมิใจว่าไม่เคยเป็นเมืองขึ้น แต่กลับมี "วัฒนธรรมการยืม" อย่างชัดเจน ซึ่งสะท้อนการมองว่าวัฒนธรรมตะวันตกเป็น "ทันสมัย" และ "อารยะ" กว่า

เมื่อเร็วๆ นี้ ทางมหาวิทยาลัยฮ่องกง ได้จัดงาน Higher Education Research Association (HERA) ครั้งที่ 11 โดยได้เชิญนักวิชาการจากทั่วโลกเข้ามาแลกเปลี่ยนความคิด ภายใต้หัวข้อ อนาคตของการอุดมศึกษา : ความท้าทายเก่าและใหม่ (The future of Higher Education: Facing the Old and the New Challenges) ในการนี้ ดร.รัตนา แซ่เล้า ผู้รับพระราชทานทุนมูลนิธิอานันทมหิดล แผนกธรรมศาสตร์ ซึ่งในปี 2558 ได้ตีพิมพ์หนังสือเรื่อง A Critical Study of Thailand’s Higher Education Reforms: The culture of borrowing กับสำนักพิมพ์ Routledge ซึ่งเป็นการวิเคราะห์ วิพากษ์ และวิจัยบทบาทของความคิดของตะวันตกที่ที่อิทธิพลกับการพัฒนาการอุดมศึกษาไทย ได้เข้าร่วมในการประชุม พร้อมนำ เสนอผลงานทางวิชาการเรื่อง การยืมคุณภาพ: ตรรกะทางสังคมของอุดมศึกษาไทย (Borrowing quality: The sociologic of Thailand’s higher education)

ดร.รัตนา แซ่เล้า ผู้รับพระราชทานทุนมูลนิธิอานันทมหิดล แผนกธรรมศาสตร์ ได้กล่าวว่า “รูปแบบการอุดมศึกษาแบบตะวันตก มีอิทธิพลต่อการศึกษาในเอเชียอย่างมาก รูปแบบการอุดมศึกษาของยุโรป โดยเฉพาะจากฝรั่งเศสเรื่อง Grande Ecole จะมีอิทธิพลเหนือกว่าในช่วงแรกๆ ของการสร้างชาติและการพัฒนาให้เป็นสมัยใหม่ อย่างไรก็ตามนับตั้งแต่การสิ้นสุดสงครามโลกครั้งที่สอง รูปแบบการอุดมศึกษาจากสหรัฐอเมริกา เริ่มเข้ามามีอิทธิพลต่อการพัฒนามหาวิทยาลัยในเอเชียเพิ่มขึ้น ซึ่งทั้งที่จริงแล้วสหรัฐอเมริกาเองก็ได้ยืมรูปแบบมาจากหลายแหล่ง เป็นผลพลอยได้จากแนวคิดหลักสามประการ ได้แก่รูปแบบวิทยาลัยของอังกฤษ อุดมคติมหาวิทยาลัยด้านวิจัยของเยอรมนีในช่วงปลายศตวรรษที่ 19 และแนวคิดแบบอเมริกันเรื่องการให้บริการต่อสังคม

สำหรับในประเทศไทย การศึกษาในระดับอุดมศึกษา ได้แสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์ที่ขัดแย้งกันระหว่างรูปแบบจากต่างชาติ กับการยืมแบบเลือกสรร โดยในช่วงเริ่มต้นอิทธิพลของยุโรปจะมีความ สำคัญกับการก่อตั้งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ซึ่งมีวัตถุประสงค์คือให้การศึกษาแก่ชนชั้นสูง ที่ทำหน้าที่ปกครองเพื่อรับใช้ระบอบประชาธิปไตยสมัยใหม่ และการบริหารงานในกระทรวงต่างๆ ในทำนองเดียวกันกับการก่อตั้งมหาวิทยาลัยแห่งแรกๆ ของประเทศไทย อาทิ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ก่อตั้งขึ้นเพื่อความเชี่ยวชาญด้านรัฐศาสตร์และนิติศาสตร์, มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ซึ่งเน้นที่เกษตรกรรม และมหาวิทยาลัยศิลปากรที่เน้นด้านศิลปกรรมศาสตร์ ซึ่งหลังจากสิ้นสุดสงครามโลกครั้งที่สอง ความช่วยเหลือทางเศรษฐกิจของอเมริกาเริ่มมีบทบาทในการขยายตัวของการอุดมศึกษา และทำให้เป็นของมวลชนมากขึ้น ส่งผลให้ภาคส่วนนี้ขยายตัวไปยังภูมิภาคอื่นๆ ของไทย เช่น การก่อตั้งมหาวิทยาลัยขอนแก่น มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ และมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ในช่วงทศวรรษ 1990 โดยมีโลกาภิวัตน์ และมาตรฐานสากล อาทิ การจัดอันดับมหาวิทยาลัยเข้ามามีบทบาทแทน

โดยในช่วง 100 ปีที่ผ่านมา ภาคอุดมศึกษาของไทยได้เผชิญกับความพยายามในการปฏิรูปมาหลายครั้ง จากในกรุงเทพมหานครระบบก็ได้ขยายตัวไปสู่ทุกจังหวัด และปัจจุบันมีนักศึกษากว่า 2 ล้านคนในหลักสูตรและสาขาวิชาที่หลากหลาย เปิดโอกาสให้ภาครัฐและเอกชนเข้ามามีส่วนร่วมในการดำเนินงาน ซึ่งแสดงให้เห็นว่าการอุดมศึกษาของไทยอยู่ภายใต้อิทธิพลของการพัฒนาทางสังคมและวัฒนธรรม ทั้งในในระดับโลก ระดับภูมิภาค หรือระดับประเทศ ทั้งนี้ในช่วงวิกฤตเศรษฐกิจในเอเชียปี 2540 ผู้กำหนดนโยบายของไทยได้ฉกฉวยโอกาสเพื่อปรับปรุงและปฏิรูประบบการบริหาร รวมถึงนำการยกเลิกกฎระเบียบในระดับอุดมศึกษามาใช้ และการออกนอกระบบของมหาวิทยาลัย หลังจากปี 2540 เริ่มมีการรับอิทธิพลจากการจัดอันดับมหาวิทยาลัยระดับนานาชาติ ซึ่งส่งผลให้เกิดนโยบายด้านคุณภาพขึ้น การขยายตัวของระบบการประกันคุณภาพและการประเมินคุณภาพได้นำมาซึ่งการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ต่อการอุดมศึกษาของไทย

ถึงแม้ประเทศไทยจะภูมิใจว่าไม่เคยเป็นเมืองขึ้นของใคร แต่การศึกษาได้ค้นพบว่ามี “วัฒนธรรมการยืม” ซึ่งมุมมองนี้ได้ตอกย้ำให้เห็นว่าได้มีวัฒนธรรมหนึ่งเหนือวัฒนธรรมอื่น โดยวัฒนธรรมในกลุ่มแรกมักเป็นประเทศที่พัฒนาแล้วในโลกตะวันตก ที่ถูกมองว่า "ทันสมัย" และ "อารยะ" มากกว่า กลุ่มหลังมักเป็นประเทศกำลังพัฒนาในซีกโลกตะวันออก ในกรณีนี้การยืมนโยบายจากตะวันตกมีหน้าที่ที่ชัดเจนในการยกระดับและปรับปรุงภาพลักษณ์ของกลุ่มหลังให้เป็นที่ยอมรับและอารยะมากขึ้น ตั้งแต่ภัยคุกคามจากการล่าอาณานิคม ความช่วยเหลือทางเศรษฐกิจจากอเมริกา ไปจนถึงการก้าวเข้าสู่ยุคโลกาภิวัตน์ มีการถกเถียงกันว่าองค์ความรู้ รูปแบบ และค่านิยมแบบตะวันตกได้ส่งผลกระทบและทิ้งร่องรอยที่สำคัญต่อการก่อตั้งและการพัฒนาระบบการอุดมศึกษาของไทยอย่างมาก ดังนั้นจึงมีความจำเป็นต้องมีการวิเคราะห์เชิงประวัติศาสตร์อย่างละเอียด เพื่อใช้ในการศึกษาพัฒนาการร่วมสมัยของระบบการอุดมศึกษาของไทยที่มีความซับซ้อนมากขึ้นเรื่อยๆ รวมถึงต้องมีการวิเคราะห์ในระดับสถาบัน เพื่อทำความเข้าใจเรื่องอุดมศึกษาของไทย ในภาพรวมอย่างเชิงลึกและครอบคลุมให้ทั่วถึง